یکی از مثلهای معروف فارسی، یعنی «نوشدارو بعد از مرگ سهراب»، ریشه در یک حکایت ادبی ـ اسطوره‌ای دارد. داستان رستم و سهراب را همگان در شاهنامه حکیم فردوسی یا خوانده‌اند یا شنیده‌اند. رستم چون پهلوی سهراب را بر درید، نمی‌دانست که دست در خون فرزند خویش کرده است. آن‌گاه دانست که تیر از کمان گذشته بود. پس گودرز را نزد کیکاووس فرستاد تا نوشدارویی بستاند و جان «پور بیدار دل» را از مرگ باز رهاند. کیکاووس چندان در فرستادن نوشدارو درنگ کرد که سهراب بمُرد. و نوشدارو آن گاه رسید «که سهراب شد زین جهان فراخ». ازین پس، هر کس خواهد که از بی‌فایده بودن تلاشهای بی‌وقت سخن گوید، بدین داستان تمثل جوید و گوید: نوشدارو بعد از مرگ سهراب؟ (رک. ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، ج 2، ص 1035 ـ 1045).

..

بعد از مرگ سهراب نوشدارو؟

کنایه از رسیدن چاره و علاج است پس از گذشتن موقع آن.

(داستان‌نامه بهمنیاری، ص 98)

..

در شعر فارسی به این مثل استشهاد و تمثل بسیار شده است. از جمله، مصراع بالا که در شعر تعدادی از شعرای قدیم بکار رفته است. قدیم‌ترین شعری که این مصراع را در آن دیده‌ام، قطعه‌ای است از نجیب‌الدین جرفادقانی شاعر قرن هفتم هجری (متوفی 665 ق) که در آن خطاب به ممدوحی که قرار بوده مقداری غله بدو دهد و دفع الوقت می‌کرده، گفته است:

چون تبه گشت مرا حال بدین‌سان، چه کند

نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهند؟

(دیوان، ص 155)

..

ابن یمین فریومدی، شاعر قطعه‌سرای قرن هشتم (متوفی 769 ق)، نیز در قطعه‌ای بدین مصراع تمثل جسته و با تغییر ردیف گفته است:

وقت هر کار نگه دار که نافع نبود

نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهی

(دیوان اشعار، ص 533)

..

در امثال و حکم دهخدا (ج 4، ص 1840) نیز این دو بیت در همین رابطه نقل شده است:

نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهند

عقل داند که بدان زنده نگردد سهراب

.

بعد ازین لطف تو با ما به چه دانی مانَد

نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهند

(نوری)

..

بیت دوم در بعضی منابع به انوری نسبت داده شده است که خطاست و انوری چنین شعری ندارد. در کتاب کدو مطبخ قلندری (ص 24) بیت مذکور بدین شکل نقل شده است:

این سخن گفتن بی‌جا به چه ماند دانی؟

نوشدارو که پس از مرگ به سهراب دهند

و بیت نخست نیز در کتاب المعجم فی آثار ملوک العجم (ص 59)، از تألیفات قرن هشتم هجری ق،  بدون ذکر نام گوینده نقل شده و قاعدتاً از اشعار کهن فارسی است.

..

مرحوم بهمنیار، مثل را به گونه دیگری نقل کرده است: نوشدارو که پس از مرگ به سهراب رسید (داستان‌نامه بهمنیاری، ص 532).

..

غیر ازین، این مثل به شکلهای مختلف در اشعار قدیم فارسی منظوم شده است:

نوشدارو چه سود خواهد داشت

چون شد از ملک زندگی سهراب

(دیوان اشعار ابن یمین، ص 321)

.

چه سود ار بود خود به‌دست سروش

پس از مرگ سهراب داروی هوش

(غازان نامه منظوم، ص 222)

.

بکوش آنکه پس از گفت وی جگر نکنی

که نوشدارو بعد از اجل ندارد سود

(دیوان اثیر اخسیکتی، ص 422)

..

مثلهای مشابه:

ـ بعد از تنه، خبردار!

ـ بعد از خرابی بصره.

ـ قبای بعد از عید برای گِل منار خوب است.

ـ صد کاسه به نانی چو عروسی بگذشت.

ـ گفتم آب ار به جوی باز آید

ماهی مرده را چه سود کند؟ (انوری)

نظرات شما عزیزان:

محمد مهدی همتی

ساعت13:34---10 دی 1391

سایت خوب ومفیدی است

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: